همسایه در کلام نبویاز آنجا که انسان موجودی اجتماعی است، لاجرم امر همسایه و همسایگی نیز جزئی لاینفک از زندگی او به شمار می‌آید. روابط فی‌مابین همسایگان مقررات و ضوابط خاصی را می‌طلبد که رعایت آن می‌تواند در تحکیم و استمرار هرچه بیشتر و بهتر زندگی اجتماعی، بسیار مؤثر باشد از این‌رو انبیاء الهی عموما و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خصوصا، به عنوان سفیران الهی، بر اهمیت و ضرورت رعایت حقوق همسایگی تاکید بسیار ورزیده، در زمینه معاشرت نیکو با همسایه، احادیث بسیار بیان داشته‌اند. ۱ - حد همسایگیدر حدیثی از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده که رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حد همسایگی را تا چهل خانه عنوان کرده‌اند و فرمودند: «تا چهل خانه، خانه‌های پیش‌رو، پشت‌سر و سمت راست و چپ، همسایه فرد به حساب می‌آیند.» ۲ - حقوق همسایگاناهمیت همسایه و همسایه‌داری در آیین مقدس اسلام و لزوم انس و الفت هر چه بیشتر میان همسایگان موجب شده است تا وظایف و حقوقی برای هر یک از همسایگان در دین مترتب شود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ضمن حدیثی به برخی از این وظایف و حقوق اشاره داشته‌اند؛ نقل است که روزی رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رو به اصحاب و یاران خود کرده فرمودند: «آیا می‌دانید حق همسایه چیست؟» اصحاب گفتند: «نه» پس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حقوق همسایه بر همسایه دیگر را برای یارانش چنین برشمردند: «حق همسایه بر دیگر همسایگان آن است که اگر بیمار شد به عیادتش بروی و اگر از دنیا رفت در تشییع جنازه‌اش حاضر شوی و اگر از تو وام خواست به او قرض بدهی؛ در شادی‌هایش تهنیتش گویی و به وقت سوگ و مصیبت تسلیت و تعزیتش گویی؛ ساختمانت را از ساختمان او بلندتر نسازی که جریان باد را بر او ببندی؛ چون میوه‌ای خریدی [مقداری از آن را] به او هدیه کنی و اگر هدیه نکردی مخفیانه به داخل خانه ببری و میوه را به دست فرزندت ندهی که با نشان دادن به کودک همسایه ناراحتش کند؛ با بوی غذایت همسایه خویش را آزار ندهی؛ مگر آنکه مقداری از آن غذا را برای او هم بفرستی.» پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همسایگان را بواسطه میزان حقی که بر یکدیگر دارند به سه گروه تقسیم کردند: «همسایه‌ای که تنها یک حق دارد و حق او از همه همسایگان کمتر است و همسایه‌ای که دو حق دارد و همسایه‌ای که سه حق دارد. همسایه‌ای که دارای یک حق است همسایه مشرک غیر خویشاوند است او تنها حق همسایگی دارد. همسایه‌ای که دارای دو حق است همسایه مسلمان است که هم حق مسلمانی بر همسایه دارد و هم حق همسایگی. همسایه‌ای که دارای سه حق است همسایه خویشاوند مسلمان است که هم حق مسلمانی بر همسایه‌اش دارد و هم حق همسایگی و هم حق خویشاوندی.» ۳ - وظایف همسایگانرسولخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همواره انجام وظایف همسایگی را به مسلمانان گوشزد کرده، آنان را به حسن همجواری و ملایمت و ملاطفت با همسایگان فرا می‌خواندند و از بدی در حق همسایگان باز می‌داشتند؛ توصیه‌های مکرر جبرئیل به رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره توجه و رعایت هرچه بیشتر حقوق همسایگی، خود، بیانگر توجه و التفات خاص خداوند به امر همسایگی بوده موجبات تاکید بیشتر نبی‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در این باب فراهم آورده بود تا حدی که امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) در وصایای خود به توصیه‌های فراوان و مؤکد رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در رعایت حقوق همسایگان اشاره کرده متذکر شده‌اند که: «ما زال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم.» آن قدر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره همسایگان به ما سفارش کرد که ما گمان کردیم شاید دستور دهند که همسایگان از یکدیگر ارث ببرند. اهمیت همسایه نزد رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به حدی بود که ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بدو ورود به مدینه در پیمان‌نامه معروفی که با ساکنین مدینه به امضاء رسانده بودند در یکی از بندهای این قراردادنامه به اهمیت همسایه در اسلام اشاره کرده چنین متذکر شده‌اند: «همسایه هر کس، مانند خود اوست زیان و بدی نباید به او برسد.» [۱۶]
ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۵۰۴، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
توصیه‌ها و سفارشات پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مسلمانان در رعایت حقوق و وظایف همسایگی، مختص به همسایه مسلمانشان نبود بلکه همسایه غیر مسلمانشان را نیز شامل می‌شد چنانکه در سفارشات رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علی (علیه‌السّلام) آمده: «یا علی (علیه‌السّلام) اکرم الجار و لو کان کافرا....» [۱۸]
شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، ص۱۸۰، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۳۴۴ش.
از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل است که فرمودند: «کسی که به خدا و روز جزا ایمان دارد باید به همسایگان احترام بگذارد.» ایشان بهترین یاران و بندگان در نزد خداوند متعال را کسانی معرفی کردند که نسبت به همسایگانشان بهترین باشند. از این‌رو به یار دیرین و صحابی ارزشمند خود ابوذر توصیه می‌فرمودند که «ای ابوذر چون خورشتی بپزی در آبش بیفزای و ملازم همسایگانت باش.» ایشان حرمت همسایه را بر همسایه مانند حرمت مادر بر فرزندش عنوان کردند و برای همسایه حق شفعه قائل شده [۲۹]
متقی هندی، علی بن حسام، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۷، ص۷، بیروت، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، ۱۹۸۹.
همسایه را در خرید خانه همسایه بر دیگر مردم مقدم دانستند. [۳۰]
ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدّین، عوالی اللئالی، ج۱، ص۵۸، قم، انتشارات سیدالشهداء (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۵.
[۳۱]
متقی هندی، علی بن حسام، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۷، ص۶، بیروت، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، ۱۹۸۹.
توصیه‌های ایشان درباره همسایه تا بدان‌جا بود که فرمود: «هر که در دفاع از همسایه به ستم کشته شود شهید است...» [۳۳]
متقی هندی، علی بن حسام، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۴، ص۴۲، بیروت، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، ۱۹۸۹.
۴ - عدم تامین نیاز همسایهپیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیوسته از مسلمانان می‌خواستند از اوضاع و احوال همسایگان خود غفلت نورزند و نسبت به آنان بی‌تفاوت نباشند و در برآوردن حاجاتشان حتی الامکان دریغ نورزند ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمودند: «هر کس کالایی را از همسایه خود دریغ کند خداوند در روز رستاخیز خیر خود را از او دریغ خواهد کرد و او را به خودش وا خواهد گذاشت، چه بد وضعی دارد کسی که خداوند او را به حال خودش وا گذارد.» روایت شده که مردی از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرسید: «ای رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آیا جز زکات در مال و دارایی، حقی منظور شده است» فرمود: «بله؛ به خویشانی که از تو بریدند نیکویی‌کردن و به همسایه رسیدگی نمودن.» همچنین فرمودند: «لیس المؤمن الذی یشبع و جاره جائع الی جنبه.» ایمان ندارد آنکه شب با شکم سیر بخوابد و همسایه مسلمانش گرسنه باشد. [۳۹]
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۳۰، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالتراث العربی.
و در حدیثی دیگر از ایشان نقل شده که «به من ایمان نیاورده آنکه همسایه‌اش برهنه باشد.» [۴۱]
ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدّین، عوالی اللئالی، ج۱، ص۲۶۹، قم، انتشارات سیدالشهداء (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۵.
۵ - اول همسایه بعد خرید خانهرسولخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همسایه خوب بعنوان نعمتی ارزشمند یاد کرده داشتن همسایه خوب را از سعادت‌های فرد مسلمان در دنیا بر شمردند. نظر به اهمیت همسایه در مناسبات فی‌مابین همسایگی، رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مسلمانان سفارش می‌کردند که قبل از خرید خانه، پیش از هر چیز در پی همسایه باشند [۴۶]
ابن سلامه، محمد، مسند شهاب، ج۱، ص۴۱۲، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ اول.
[۴۷]
طبرانی، سلیمان بن احمد، معجم الکبیر، ج۴، ص۲۶۸، تحقیق حمدی عبدالحمید السلفی، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم.
از امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) روایت شده که روزی مردی خدمت پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و عرض کرد: «یا رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خواهم خانه‌ای خریداری کنم به نظر شما در کدام منطقه خانه بخرم؟» رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «قبل از هر چیز همسایه خوب پیدا کن سپس خانه بخر....» ۶ - نهی از همسایه آزاریپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مسلمانان را از آزار و اذیت همسایگان بر حذر داشته همسایه آزاری نکردن را یکی از بیست خصلتی برشمردند که اگر در مؤمن باشد ایمانش کامل است.... ایشان همسایه آزاری را یکی از دو اموری برشمرده‌اند که باعث می‌شود خداوند به سبب آن در روز قیامت به نظر رحمت به او ننگرد. [۵۴]
متقی هندی، علی بن حسام، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۳، ص۳۶۷، بیروت، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، ۱۹۸۹.
رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همواره از همسایه بد به خدا پناه می‌بردند «همسایه‌ای که چشمانش تو را ببیند و قلبش مراقب توست اگر تو را در خوشی ببیند ناراحت شود و اگر تو را در سختی ببیند خوشحال و شادمان گردد همسایه بدی را که اگر نیکی ببیند پنهانش کند و اگر بدی ببیند آشکارش سازد.» [۵۸]
حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص۴۰، تهران، انتشارات کتابخانه نینوی.
[۶۰]
نسائی، احمد بن علی، سنن‌نسائی، ج۴، ص۴۶۰، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۳۰.
ایشان همسایه بد را یکی از چهار چیز کمرشکن معرفی کرده از آن به خدا پناه بردند. [۶۱]
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۳۲، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالتراث العربی.
می‌فرمودند: «آنکه همسایه از شر و بدی او در امان نباشد و حقش را ضایع کند، خداوند استشمام بوی بهشت را بر او حرام می‌کند» پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین همسایه‌ای را مورد نفرین قرار دادند [۶۶]
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۸۰، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالتراث العربی.
[۶۷]
کراجکی، ابوالفتح، کنزالفؤاد، ج۱، ص۱۴۹، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰.
[۶۸]
امین، سید محسن، اعیال الشیعه، ج۱، ص۳۰۳، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالمتعارف.
و فرمودند: «لیس المؤمن الذی یامن جاره بوائقه.» ایمان ندارد آن کس که همسایه از شرش در امان نیست.نقل است مردی انصاری خانه جدیدی در یکی از محله‌های مدینه خریداری کرده بود و به آنجا منتقل شده بود؛ بعد از گذشت مدتی، متوجه شده بود که همسایه بدی نصیب او شده است به همین خاطر خدمت پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و عرض کرد: «یا رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) من در فلان محله در میان افراد فلان قبیله خانه‌ای خریده‌ام و اینک به آنجا منتقل شده‌ام؛ اما بعد از گذشت مدتی متاسفانه متوجه شده‌ام که نزدیک‌ترین همسایه من شخصی است که نه تنها وجود او برای من خیر و سعادتی ندارد؛ بلکه از شر او نیز در امان نیستم و اطمینان ندارم که موجبات زیان و آزار مرا فراهم نسازد.» پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به علی (علیه‌السّلام) و سلمان و ابوذر و مقداد فرمود تا در مسجد با صدای بلند اعلام بدارند که آن کس که همسایه‌اش از شر او در امان نباشد ایمان ندارد؛ آنها سه بار این مطلب را جار زده به اطلاع عموم رساندند. ۷ - تنبیه همسایه آزارروایت شده که مردی خدمت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و از دست همسایه مردم آزارش به آن حضرت شکایت کرد پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمودند: «صبر داشته باش و شکیبایی پیشه کن.» آن مرد رفت و بعد از مدتی باز خدمت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید و از دست همسایه‌اش شکایت کرد؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باز هم به او فرمود صبر داشته باش. آن مرد رفت و بعد از گذشت مدتی برای بار سوم خدمت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید و از دست همسایه خود شکایت کرد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این بار به او فرمودند: «روز جمعه که مردم به سوی نماز جمعه می‌آیند اسباب و اثاثیه‌ات را بر سر راه بگذار تا هر کسی که به نماز جمعه می‌رود آنها را ببیند هنگامی که از تو پرسیدند چرا اسباب اثاثیه‌ات را بیرون ریخته‌ای موضوع را برای مردم بازگو کن» آن مرد رفت و طبق فرموده رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عمل کرد؛ همسایه مردم آزارش که وضع را چنین دید و آبروی خود را در خطر دید بی‌درنگ به سوی او شتافت و ملتمسانه از او خواست که وسایلش را به خانه برگرداند و با او عهد کرد که دیگر آن‌گونه رفتار نکند و او را نیازارد. ۸ - هدیه به همسایه بهترمردی خدمت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید و عرض کرد: «یا رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دو همسایه دارم که می‌خواهم به یکی از آنان هدیه‌ای بدهم به کدامیک هدیه بدهم؟» فرمود: آنکه درِ خانه او به تو نزدیک‌تر و از جهت خویشاوندی رعایت‌شان واجب‌تر باشد و اگر هر دو یکسان باشند به آن کس که بهتر رعایت همسایگی کند.» ۹ - پیامدهای خوب همسایهداریروابط پیوسته و مداوم همسایگان اگر با تعاملات شایسته و مناسب همسایگان با یکدیگر و رعایت حقوق و بایسته‌های همسایگی توام باشد می‌تواند با نزدیک کردن دلها و ایجاد انس و الفت زندگی‌ای شاد و فرح‌بخش را برای اجتماع به ارمغان آورد. از این‌رو رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خوب همسایه‌داری کردن را سبب آبادانی شهرها و درازی عمرها معرفی کرده‌اند. [۷۸]
مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۹، بیروت، دارالفکر.
[۸۰]
شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۸، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالتراث العربی.
نیکی به همسایه از اموری بود که جعفر بن ابیطالب در خطبه‌اش نزد نجاشی از آن بعنوان یکی از آموزه‌های عزت‌آفرین رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نام برد. [۸۲]
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۲، ص۱۳۱، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.
۱۰ - عناوین مرتبطهمسایهداری؛ جار؛ اضرار همسایه؛ احسان به همسایه (قرآن). ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اشاره ای به همسایه و حقوق او در گفتار نبوی» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۱۰. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | تاریخ اسلام | حقوق همسایه | سیره اخلاقی پیامبر | فضائل اخلاقی | مقالات پژوهه
|